ТВОРЧЕСТВО ГАБДУЛЛЫ ТУКАЯ
Бәйрәм вә сабыйлык вакыты
Сабый вактын сагынмакта һәр шагыйрь дә,
Ачы-тәмле хыялдыр бу һәр шагыйрьгә;
Бәйрәм җитсә, минем дә исемә төшә:
Уйнамакчы булам сыйбъян берлән бергә.
Төшә искә гарәфә кич яткан чагым,
Уйлап: «Кайчан таң?» — дип, ул атмаган таңым;
Тәти читек, тәти күлмәк-ыштаннарны
Баш астыма өеп куеп яткан чагым;
Таң алдыннан яңлыш йоклап киткән чагым,
Төшемдә дә нурлы бәйрәм көткән чагым;
Әнкәемнең тавышлары колагымда:
«Гает җитте, тор, аппагым! Тор, аппагым!»
Таң аткачдин урам буе чапкан чагым,
Мәгъсуманә ләззәт, хозур тапкан чагым;
Корбан ите, төрле тәмле аш өстенә,
Гает укып, көлә-көлә кайткан чагым. —
Уйласаң ул якты көнне, килә күз яшь;
Хозур ла соң! Инсан өчен бу хәл, бу яшь!
Бәйрәм көнне күктән җиргә нурлар ага,
Әйтерсең лә чыккан бу көн ике кояш!
Тәңре! Чигерче яшемне, синнән сорыйм;
Теләгемне синнән сормый, кемнән сорыйм;
Бәйрәм көнне генә сабый булып торыйм,
Рәхәтләнеп, сикреп, көлеп, уйнап йөрим!
Сыйбъян — балалар.
Мәгъсуманә — гөнаһсыз, пакь килеш.
Инсан — кеше.
Алтынга каршы
И Тәгалә! Җир йөзеннән алчы бу алтынны, ал,
Яндыручы бу мөкаддәс җирне — бу ялкынны ал!
Куш мәләкләргә: җиһаныңны тазартсыннар иде,
Барча алтынны, җыеп, дүзәхкә атсыннар иде.
Сап-сары шәйтаннар анлар шунда янсыннар иде,
Җөмлә гасыйлар үчен шунлардан алсыннар иде.
Бу җиһан Иблис вә шәйтаннар белән калыр тыныч,
Бетсен иде шул сары йөз, — шундадыр зур куркыныч.
Бу халыкны шул бозадыр, шул котырта, аздыра;
Ялтырап, күзләрне чагып, тугъры юлдан яздыра.
Мин тәмам гиздем җиһанны — кайда, кайда йөрмәдем,
Тик шул алтыннан — бәла, шәйтан-фәлән һич күрмәдем.
Һәр тараф, һәр җирдә халкың — шул металлның бәндәсе;
Күрмиләр хакны, чөн алтын һәр хәкыйкать пәрдәсе.
Бу халыкча: зөһед, тәкъва, тугьрылык та, дин дә шул!
Хәзрәти Коръән, Зәбур, Тәүрат та шул, Инҗил дә шул!
Мәләк — фәрештә.
Дүзәх — тәмуг, җәһәннәм.
Җөмлә гасыйлар — барлык гөнаһлы кешеләр.
Чөн — чөнки.
Зөһед — суфилык.
Тәкъва — яхшылык.
Туган җиремә
Айрылып китсәм дә синнән гомремең таңында мин,
И Казан арты! Сиңа кайттым сөеп тагын да мин.
Ул таныш кырлар, болыннар тартты әүвәл хиссеми;
Тарта торгач куймады, кайтарды ахыр җисмеми.
Кысса да синдә фәкыйрьлекләр, ятимлекләр мине,
Изсә дә үз ишләремнән хур вә кимлекләр мине, —
Үтте инде ул заманнар, очтылар шул кош кеби;
Уйласам, ул көннәрем тик кичтә күргән төш кеби.
Бәрсә дә дулкыннарың, һич алмады, гаркъ итмәде;
Алды дүрт ягымны ялкын, якмады, харкъ итмәде.
Бу сәбәптән аңладым мин, и туган җирем, синең
Җанга ягымлы икәндер ялкының да дулкының!
Җөмләтән изге икән ич: инешең, чишмәң, кырың,
Юлларың, авыл, әвен, кибәннәрең дә ындырың;
Һәр фосулы әрбәгъәң: язың, көзең, җәй, кыш көнең;
Барча, барча ак оек, киндер, чабата, ыштырың!
Һәм көтүчең, этләрең, үгез, сыер, сарыкларың;
Барчасы яхшы: бүре, җен, шүрәле, сарикъларың.
Хиссеми — тойгымны.
Җисмеми — гәүдәмне (үземне).
Гаркъ итмәү — батырмау.
Харкъ итмәү — яндырмау.
Җөмләтән — барчасы.
Фосулы әрбәгъә — елның дүрт вакыты.
Сарикъ — карак.
Яз («Тыныч торма…»)
Тыныч торма, каләм, дәртеңне яз, яз!
Тагын җитте мөнәүвәр яз, аяз яз.
Яза күр, и каләм, яз, гәрчә аз-аз,
Дәһ булсын, әйләсен дил иһтизаз, яз.
Эрергә башлады бозлар вә карлар,
Томаннары чыктылар җирдән вә парлар.
Төшерә искә язның бу томаны
Дөханы ахыр — ахыры заманы.
Кисәктән җанланып, бозлар агалар;
Чабалар, берсене берсе кагалар.
Белерсең син боларның мәхшәре дип,
Бу бозларны — үлекләр гаскәре дип;
Өрелмеш дип белерсең санки мөгез,
Вә яки мөгезен селкеткән үгез.
Болар әллә бара дәһшәтле судка,
Беленми: кайсы — җәннәт, кайсы — утка.
Бу галәмне тота бертөрле каушау.
Бөтенләй болганадыр, килә шау-шау.
Бөтен сахра гарип төсләр аладыр,
Болыт төсле ала булып каладыр.
Бераздан күрсәтәдер чын төсен җир,
Чәч орлык, сөр сабан инде, бу — чын җир.
Кояш та җып-җылы нурлар сачадыр,
Күңелсез җир йөзе күңлен ачадыр.
Китә, саубуллаша кыш зәмһәрире,
Чыга җиргә яшел чирәм хәрире.
Терелә, җанланадыр халкы галәм,
Яңара халкы Хаува, халкы Адәм.
Шулай шул: уйлата яз төрле якны,
Димәк ки — бер мәматны, бер хәятны.
Мөнәүвәр — нурлы, якты.
Әйләсен дил иһтизаз — күңел дулкынлансын.
Дөханы ахыр — ахыры заманы — заман ахыры җитүен белдергән актыккы ут-төтен.
Мәхшәр — динчеләр уенча кыямәт (дөнья беткән) көндә яңадан терелгән кешеләрнең җыелу урыны һәм вакыты.
Санки — әйтерсең лә, гүя.
Зәмһәрир — суыклык.
Хәрир — ефәк.
Халкы галәм — дөнья халкы.
Мәмат — үлем.
Хәят — тормыш, тереклек, яшәү.
